یکی دیگر از ابزارهای مالی قابل استفاده در بازار سرمایه کشورهای اسلامی، اوراق بهادار مشارکت است که براساس قرارداد شراکت منتشر می‌شود.

تعریف اوراق مشارکت

اوراق مشارکت سندی است گویای مالکیت دارنده آن، نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی که متعلق به دولت، شرکت‏های تعاونی یا خصوصی است و تا سررسید اوراق، هر نوع تغییر قیمت دارائی متوجه صاحب اوراق مشارکت است. طبق تعریف قانون انتشار اوراق مشارکت در ایران اوراق مشارکت، اوراق بهادار با نام يا بي‌نامى است كه به قيمت اسمى مشخص براى مدت معين منتشر مي‏ شود و به سرمايه‏ گذارانى كه قصد مشاركت در اجراى طرح‏هاى موضوع انتشار اوراق را دارند واگذار مي‌گردد.

سهم کشورها از انتشار اوراق بهادار اسلامی در سال 2010

میزان انتشار اوراق مشارکت در ایران (تا انتهای سال 1389)

معنای لغوی جعاله:

در لغت نامه فارسی، جعاله بدین صورت بیان شده است:«پاداشی که برای عامل عمل قرار دهند.» جعاله در لغت به معنای «وعده دادن مال برای کسی که به عمل معینی قیام می کند» است.

معنای اصطلاحی:

معنای فقهی جعاله: در بیان فقها، جعاله عقدی (قراردادی) است که به موجب آن، فرد (جاعل) متعهد می شود تا در برابر عملی که برای وی انجام می شود، پاداش معینی- به عامل- پرداخت نماید. در این معنا، ارکان جعاله عبارتند از: جاعل، عامل، عمل(نتیجه فعل عامل)، جعل.

معنای قانونی (حقوقی) جعاله: ماده 561 قانون مدنی، جعاله را اینگونه تعریف می کند: « جعاله عبارت است از التزام شخص به ادای اجرت معلوم در مقابل عملی اعم از این که طرف معین باشد یا غیر معین.»

اوراق جعاله:

اوراق بهاداری است که دارندگان آن به صورت مشاع، مالک بخشی از دارایی هستند که این دارایی ها طبق عقد جعاله در پروژه ها استفاده می شود. اوراق جعاله، اوراق مالکیت مشاع دارایی است که بر اساس قرارداد جعاله، تعهد انجام و تحویل آن مقرر گردیده است. بعد از پایان عمل (موضوع قرارداد جعاله)، صاحبان اوراق، مالک مشاع نتیجه عمل خواهند بود. نتیجه عمل ممکن است خدمت یا دارایی فیزیکی باشد.

ویژگی های اوراق جعاله:

1- اوراق جعاله، ابزار مالی بانام یا بی نامی است که برای مدت زمان معین یا نامعین و با نحوه پرداخت از پیش تعیین شده انتشار می یابد. دارندگان این اوراق، مالک دارایی های انتشاریافته می باشند؛

2- اوراق جعاله به دو صورت با سررسید و بدون سررسید منتشر می شود. در صورت دارا بودن سررسید، انتشار آن به دو روش کوتاه مدت (با سررسید کمتر از یک سال) و بلندمدت (با سررسید بیشتر از یک سال) است؛

3- قیمتی که بر روی ورق جعاله درج می شود، قیمت اسمی آن است. به این معنا که انتشار دهنده این اوراق، موظف است اقساط را در زمان های مقرر، به وسیله مراجع اعلام شده به دارنده این اوراق بپردازد؛

4- این اوراق مالکیت مشاع دارندگان آن درباره دارایی های ساخته یا تعمیر شده ای است که به تبع قرارداد جعاله حاصل می شوند.

در ساختار صکوک سلف(سلم)، یک مؤسسه با مؤسسة دیگری به نمایندگی از طرف خریداران صکوک سلف وارد قرارداد می‌شود و هدف از این قرارداد، این است که بین کالاها و خریداران واسطه شود و به عنوان یک رابط جهت تسهیل فعالیت اقدام نماید. در رابطه با انتشار صکوک سلف باید توجه داشت که کالاهایی که در این صکوک قرار می‌گیرند نباید جزء کالاهایی باشد که برای این عقود در شرع مجاز دانسته نشده‌اند؛ و بنابراین انواع طلا و سکه را نمی‌توان جهت انتشار صکوک سلف به عنوان دارایی پایه قرار داد. در ساختار صکوک سلف، متعهد قرارداد می‌بندد که از طرف دارندگان نهایی صکوک، کالا را خریداری کند و سپس جهت اینکه سود دارندگان صکوک فراهم گردد، این دارایی را به فروش برساند. متعهد در قبال انجام این خرید و فروش، کمیسیون کارگزاری و حق‌الزحمة عاملیت دریافت می‌کند.

انواع توافق‌نامه‌هایی که در سازوکار انتشار صکوک سلف قرار می‌گیرند عبارتند از: توافق‌نامه‌های محافظت و عاملیت که بین سرمایه‌گذاران و واسطه‌های آنان به امضاء می‌رسند. در سازوکار انتشار صکوک سلف غالباً از یک توافق‌نامة کلی استفاده می‌شود تا طبق آن عامل بتواند در هر زمان که مناسب بود به خرید و فروش از طرف مشتریان بپردازد. این توافق‌نامه‌های کلی بین سرمایه‌گذاران و واسطه‌های ‌آنها، غالباً در متن قرارداد عاملیت کلی جهت خرید که بین کارگزار به عنوان متعهد یا نمایندة متعهدها امضاء می‌شود، مطرح می‌گردد. واسطه غالباً یک اعتبار اسنادی از یک بانک با درجة اعتبار بالا مطالبه می‌کند تا معامله را تضمین کند و در برخی مواقع یک تعهد جهت پرداخت دریافت کند.

بنابراین با انتشار اوراق سلف، شرکت ها می‌توانند نیاز نقدینگی خود را مرتفع سازند و سرمایه‌گذاران نیز با خرید اوراق سلف این فرصت را دارند که کالای مورد نیاز خود را در تاریخ سررسید به قیمت مناسبی تهیه کنند و چنانچه قیمت کالا در بازار در تاریخ سررسید بالاتر از قیمت توافقی در قرارداد سلف باشد آنگاه مابه‌التفاوت این دو مبلغ، سود سرمایه‌گذاران را تشکیل می‌دهد. لذا اوراق سلف را می‌تواند یک ابزار سرمایه‌گذاری به شمار آورد. یکی از ویژگی‌های مهم ابزارهای سرمایه‌گذاری قابلیت نقدشوندگی آن است. اگر یک ابزار مالی در بازار قابل معامله نباشد و به عبارت دیگر قابلیت نقدشوندگی نداشته باشد گزینة چندان مناسبی برای سرمایه‌گذاران به شمار نمی‌رود. شخصی که اقدام به خرید اوراق سلف می‌کند انتظار دارد که قیمت کالای مورد نظر در تاریخ سررسید افزایش یابد. حال اگر قبل از تاریخ سررسید انتظار وی از قیمت کالا تغییر کند وی تصمیم به فروش ورقة سلف خود می‌گیرد. اگر شرایط فروش ورقة سلف قبل از سررسید در یک بازار سازمان یافته امکان‌پذیر باشد آنگاه سرمایه‌گذاران بیشتری اقدام به سرمایه‌گذاری در اوراق سلف خواهند کرد.

کاربردهای مهم اوراق سلف

1- تأمین مالی بنگاه های اقتصادی

با این روش، از یک سو پس اندازكنندگاني كه به علت كوچك بودن حجم سرمايه خود يا به علت نداشتن مهارت كافي توانايي سرمايه گذاري مستقيم ندارند، مي توانند با خريد اوراق پيش گفته از راكد ماندن وجوه خود جلوگيري كرده و از سود آن بهره مند شوند. از سوي ديگر ، بنگاه هاي اقتصادي اعم از خصوصي يا دولتي كه با كسري منابع مالي روبه رو هستند ، مي توانند از راه انتشار اين اوراق و با پيش فروش محصول خود، بخشي از وجوه مورد نياز خود را تأمين كنن د. تفاوت اين روش با اوراق سهام و اوراق مشاركت اين است كه اولاً، خريدار در مالكيت و مديريت بنگاه شريك نخواهد بود؛ در نتيجه در نيازهاي مالي كوتا ه مدت و موردي، براي صاحبان بنگاه ترجيح خواهد داشت. ثانياً با توجه به امكان تعي ين دامنه سود آن، براي افراد ريس ك گريز و متعارف جاذبه خواهد داشت.

2- جبران کسری بودجه

برخي از دولت ها براي جبران كسري بودج ه مورد نياز خود به پيش فروش بين المللي محصول ها و مواد خام اقدام مي كنند، اين كار باعث انتقال بخشي از ارزش افزوده ملي به خارج از كشور مي شود. به ويژه زماني كه دولتي به علت نياز مالي شديد احتياج به ت أمين مالي دارد و از طرف ديگر به علت وضعيت خاص سياسي و اقتص ادي قيمت فروش مواد خام پايين است. در اين موردها دولت مي تواند با انتشار اوراق سلف محصول ها يا مواد خام را به مردم بفروشد سپس در سررسيد به وكالت از طرف صاحبان اوراق محصول ها يا مواد خام ر ا به صورت نقد در بازارهاي جهاني فروخته با صاحبان اوراق تسويه كند. به اين ترتيب كسري بودجه دولت تأمين مي شود و تفاوت قيمت نقد و سلف، در قالب سود اوراق سلف به مردم كشور مي رسد.

یکی از ابزارهای مالی که در برخی از کشورای اسلامی از مرحله فکر گذشته و چند سالی است به مرحلة اجرا نیز رسیده است اوراق بهاداری است که براساس قرارداد استصناع (سفارش ساخت) طراحی شده است.

تعریف استصناع

واژه استصناع در لغت از باب استفعال از مادة «صنع» است و به معنای طلب و سفارش ساخت چیزی را می‌گویند و در استعمال عرفی عبارت از این است که کسی، ساخت شی‌ای را از صنعت‌گر یا هنرمندی تقاضا کند و در اصطلاح فقهی و حقوقی، استصناع قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین قرار داد، در مقابل مبلغی معین، ساخت و تحویل چیز مشخصی را در زمان معین نسبت به طرف دیگر به عهده می‌گیرد.

سه نکته در قرارداد استصناع وجود دارد که آن را از سایر قراردادها متمایز می‌کند، نخست این که، در قرارداد استصناع به طور معمول کالای مورد نظر (موضوع استصناع) موجود نیست و سازنده در آینده آن را ساخته و تحویل می‌دهد، دوم اینکه در قرارداد استصناع تهیة مواد اوّلیه و لوازم کار به عهدة سازنده است و سوم این که به‌طور معمول در زمان انعقاد قرارداد کل ثمن پرداخت نمی‌شود بلکه بخشی ازآ‌ن به عنوان پیش پرداخت داده می‌شود بخش دیگر به صورت دفعی یا تدریجی تا زمان تحویل کالا پرداخت می‌شود گاهی بخشی از آن به بعد از تحویل هم منتقل می‌شود.

تأمین مالی از طریق اوراق استصناع

دولت، شهرداری ها، شرکت های دولتی و بخش خصوصی برای تأمین مالی طرح های عمرانی و توسعه ای می توانند از طریق استصناع اقدام کنند. این عمل به دو روش مستقیم و غیر مستقیم قابل اجرا است.

استصناع مستقیم

در این روش وزارتخانه ها، شهرداری ها، شرکت های دولتی و خصوصی که در صدد احداث یا توسعه پروژه خاصی هستند و فاقد اعتبار مالی لازم برای انجام آن را در زمان حاضر می باشند، طبق قرارداد استصناع (صلح) ساخت پروژه مذکور را به پیمانکار (سازنده) مربوطه سفارش می دهند و در مقابل متعهد می شوند بها و اجرت پروژه را طبق زمان بندی مشخص (برای مثال پنج تا ده سال) به سازنده آن بپردازند. در این روش سفارش دهنده به جای پرداخت وجه نقد در سر رسیدهای مقرر، اقدام به اعطای اوراق بهادار استصناع متناسب با پیشرفت پروژه می کند. پیمانکار (سازنده) دریافت کننده اوراق بهادار استصناع می تواند صبر کند تا در سر رسید مقرر وجه اسمی سند را از سفارش دهنده دریافت کند و یا می تواند قبل از سر رسید، اسناد مذکور را در بازار ثانوی (بورس اوراق بهادار و یا فرابورس) بفروشد (تنزیل کند).

استصناع غیر مستقیم

گاهی پیمانکاران تمایل دارند به تناسب پیشرفت پروژه، بهای پروژه را دریافت کرده و با تحویل آن، تسویه حساب کنند. این افراد به معاملات مدت دار (بیش از طول احداث پروژه) و وارد شدن در بازارهای مالی علاقه ای ندارند. کما این که گاهی طرح چنان بزرگ و دارای ابعاد مختلف است که یک پیمانکار توان انجام آن را ندارد، در این موارد وزارتخانه ها و سازمان ها می توانند از طریق بانک ها وارد شوند. به این بیان که وزارتخانه احداث پروژه خاصی (مثل ساخت و تحویل یک فرودگاه بین المللی) را طبق قرارداد استصناع از یک بانک می خواهد. بانک متعهد می شود در قبال مبلغ مشخصی که بر اساس زمان بندی معین (برای مثال ده سال) پرداخت می شود پروژه را تحویل دهد. سپس بانک آن پروژه را در قالب پروژه های کوچک تر تعریف کرده، با چند پیمانکار قرارداد استصناع می بندد. قراردادهای استصناع بانک با پیمانکاران می تواند در زمان بندی متفاوت از استصناع اول (وزارتخانه با بانک) باشد. حتی بانک برای پایین آوردن قیمت قراردادها می تواند قراردادهای استصناع خود با پیمانکاران را به گونه ای طراحی کند که با اتمام پروژه تسویه حساب شود.

در این روش نیز وزارتخانه مربوطه به تناسب پیشرفت پروژه، اوراق بهادار استصناع را که به تناسب قرارداد دارای سر رسیدهایی- برای مثال یک تا ده سال- هستند در اختیار بانک قرار می دهد. بانک نیز می تواند در مواقع نیاز به نقدنگی، آن ها را در بازار ثانوی بفروشد و در مواقع مازاد نقدینگی از مردم بازخرید کند، کما اینکه می تواند صبر کند، در سر رسید مبلغ اسمی آن را از دولت دریافت کند.