چکیده

این گزارش موردی قصد دارد تا انتشار اوراق مرابحه شرکت ایرانی تولید اتومبیل سایپا (سهامی عام) را با حجم5000 میلیارد ریال بررسی نماید. صکوک مرابحه سایپا با سررسید 4 ساله و نرخ سود سالیانه 18 درصد توسط واسط مالی مهر دوم (با مسئولیت محدود) مورخ 26 آبان 1395 منتشر شد.

یکی از ارکان ضروری برای اطمینان از انطباق با شریعت فعالیت های مالی، بانکی و بیمه ای در کشورهای مختلف، شورای نظارت فقهی است که به مدل های متفاوتی تقسیم می شود. در کشور مالزی به طور خاص، دو شورای نظارت شرعی مرکزی وجود دارد که یکی مختص بازار پول و بیمه و دیگری ویژە بازار سرمایه است. کمیته های فقهی نیز به عنوان مکمل شوراهای فقهی در سطح نهادهای مالی اسلامی وجود دارد.

- ارزش بازار سهام در بورس تهران و فرابورس ایران به مقدار 4,309,874 میلیارد ریال رسید که نسبت به ماه قبل 0.89 درصد رشد داشته است.

- ارزش معامالت در کل بورس ها (بورس تهران، فرابورس ایران، کالا و انرژی) 108,414 میلیارد ریال بوده است که نسبت به ماه گذشته 3.5 درصد کاهش یافته است.

- شاخصهای کل بورس تهران و فرابورس ایران به ترتیب برابر 80,671 و 924 واحد هستند که به ترتیب 2.46 و 2.21 درصد افزایش را نسبت به ماه قبل نشان می دهند.

- قیمت نفت خام پس از کاهش 13.5 درصدی قیمت در پایان خردادماه 96 و رسیدن به قیمت 43.14 دلار در هر بشکه، در پایان تیرماه 96 با رشد قیمتی 8.6 درصدی به قیمت 46.85 دلار در هر بشکه رسید.....

در نیمه نخست سال 2017 شاهد موج عظیم تامین مالی از طریق صکوک توسط کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس بودیم؛ بطوریکه حجم صکوک منتشره در جهان طی این دوره به 48 میلیارد دلار رسید.

به گزارش روابط عمومی شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه به نقل از فایننشال تایمز: کاهش قیمت نفت، کاهش بودجه را در کشورهای حوزه خلیج فارس به همراه داشت؛ در نتیجه، این دولت‌ها برای افزایش بودجه به ابزارهای گوناگونی روی آوردند و این موجب شد تا معاملات صکوک سالیانه حدود 40 درصد رشد داشته باشند(بر اساس گزارش موسسه رتبه‌بندی استاندارد اند پورز).

با این وجود، این گرایش ناگهانی به سمت اوراق بهادار اسلامی منجر به آشکار شدن مشکلات این بازار شد.

حجم کل صکوک منتشره در جهان در سال‌های اخیر در مقایسه با سال 2015 یعنی از زمان توقف انتشار صکوک کوتاه مدت توسط مالزی، پایین‌تر می‌باشد.

بنا بر گفته محمد داماک، رئیس اداره مالی اسلامی S&P، صنعت مالی اسلامی بشدت متمرکز در بازارهای صادر کننده نفت می‌باشد. پس از کاهش قیمت مواد اولیه، برخی از کارشناسان بازار پیش‌بینی کردند که در سال 2016 انتشارهای صکوک با افت شدیدی رو به رو خواهند شد اما این پیش‌بینی در مودر صکوک محقق نشد بلکه بر بازار اوراق قرضه تاثیر گذاشت.

آقای داماک از نبود استاندارهای کافی و همچنین تشخیص دشوار دارایی‌های مناسب جهت انتشار صکوک به عنوان برخی از چالش‌های پیش روی صکوک نام بردند که منجر به دور شدن برخی از ناشرین از این نوع ابزارها شده‌اند.

در این رابطه، فارمیدا بی، رئیس اداره مالی اسلامی اروپا، گفت: انتشار صکوک فرآیند زمانبری است و چالش اصلی پیش روی انتشار این اوراق، تشخیص دارایی مناسب مبنای انتشار و داشتن چارچوب حقوقی موثر می‌باشد. برای مثال، چنانچه دولتی بخواهد 1 میلیارد دلار صکوک منتشر کند به احتمال زیاد با چالش پیدا کردن دارایی فیزیکی موجود و آماده استفاده به این ارزش رو به رو خواهد شد.

در عین حال، تفسیرهای گوناگون در رابطه با تطابق و یا عدم تطابق فرآیند انتشار با شریعت و نبود یک کمیته فقهی مرکزی ذیصلاح بر پیچیدگی اوراق صکوک می‌افزاید؛ بطور مثال، پس از گذشت 4 سال از عمر اوراق صکوک 700 میلیون دلاری دنا گاز امارات متحده عربی، این اوراق در سال جاری خلاف شریعت و قانون این کشور اعلام شدند، که در حال حاضر این موضوع در دادگاه‌ عالی لندن در دست بررسی می‌باشد.

 آقای داماک اظهار داشتند: نیازهای تامین‌مالی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس 275 میلیارد دلار پیش‌بینی شده است که انتظار می‌رود 50 درصد آن از طریق صکوک و مابقی به علت ساده‌تر بودن فرآیند از طریق اوراق قرضه تامین گردد.

خانم فارمیدا بی افزودند: فرآیند انتشار صکوک جهت آسان شدن نیاز به نوآوری دارد و اینکه ساختارهای استانداری می‌بایست ایجاد شوند که مورد تایید اکثر کشورها باشند و همچنین بانی‌ها جهت تامین مالی ملزم به ارایه دارایی فیزیکی به ارزش کل حجم انتشار نباشند. 

رضا غلامعلی‌پور معاون توسعه بازار فرابورس ایران با اشاره به اینکه در کشور ما بحث اقتصاد مقاومتی به صورت پررنگی مطرح است، گفت: از نظر من بازار بدهی می‌تواند برای پیشبرد اهداف اقتصاد مقاومتی نقش موثری داشته باشد و می‌توان از طریق جذب منابع مردمی به گسترش بازار بدهی کمک و زمینه خوبی را هم برای فرهنگ‌سازی ایجاد کرد.

به گزارش شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه به نقل از عصر اقتصاد، بازار بدهی شامل اوراقی است که با هدف تسویه بدهی‌های دولت با طلبکاران غیردولتی منتشر می‌شود که این اوراق فاقد هزینه مالی برای دولت هستند و از سوی دیگر مورد استقبال پیمانکاران قرار گرفته‌اند. از این رو شاهد رشد و توسعه بیش از پیش بازار بدهی در بازار سرمایه هستیم.

ویژگی اوراق مبتنی بر بدهی آیتم‌هایی همچون لزوم پرداخت سود منظم، نیاز به ضامن و وثیقه و محدودیت حجم انتشار اوراق است از این رو برای انتشار اوراق بدهی داشتن صورت‌های مالی شفاف، مشخص بودن محل مصرف، تامین ضمانت و توانایی مالی در تامین نرخ سود مورد انتظار سرمایه‌گذاران فاکتورهای اصلی محسوب می‌شوند که البته محل مصرف این اوراق نیز لازم است مشخص شود اعم از اینکه برای خرید مواد اولیه یا دارایی مشخص، تامین سرمایه در گردش، طرح‌های توسعه‌ای و بازپرداخت بدهی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

از آنجا که بخش زیادی از معاملات ثانویه اوراق بدهی در فرابورس انجام می‌شود، با رضا غلامعلی‌پور معاون توسعه بازار فرابورس ایران در خصوص نرخ سود این اوراق، تامین مالی از طریق اوراق بدهی و مواردی از این دست گفت‌وگو کرده‌ایم که مشروح آن در ادامه می‌آید.

با توجه به عزم جدی دولت برای کاهش نرخ سود بانکی، آیا ما شاهد کاهش نرخ سود اوراق بدهی که در حال حاضر، نوسان آن بین 21 الی 23 درصد است خواهیم بود یا خیر؟

بازار بدهی بازاری جوان بوده و چند سال از عمر آن می‌گذرد. انواع عقود اسلامی موجود در بازار نیز تازه قوانین آن نوشته شده یا در حال نوشتن توسط کمیته فقهی است که سازمان و دولت نیز تازه به این بازار ورود پیدا کرده‌اند. به طور عام پس‌اندازهای مردم برای سرمایه‌گذاری به سیستم سهام، بانک و بازار بدهی وارد می‌شود و مردم نیز برای سرمایه‌گذاری در هر کدام از این بازارها اختیار تام دارند؛ اما مقایسه این بازارها توسط مردم نکته حائز اهمیت است و چون بازار پول و سرمایه روی هم اثرگذار هستند در نتیجه این دو مرتبا از سوی مردم رصد می‌شوند. در حال حاضر نیز با توجه به سیستم بانک‌محور بودن اقتصاد ما می‌توان نتیجه گرفت هم چنان بانک‌ها پیشتاز تامین مالی بخش‌های مختلف در کشور هستند که با اصلاح نرخ سود بانکی توسط بانک مرکزی می‌توان کاهش نرخ سود اوراق صکوک در بازار بدهی را انتظار داشت.

 انتشار اوراق بدهی یکی از متداول‌ترین روش‌های تامین مالی بلندمدت و میان‌مدت بنگاه‌های اقتصادی است به طوری که در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه سهم بالایی از سبد تامین مالی شرکت‌ها را تشکیل داده و میزان آن از سهم تسهیلات بانکی بیش‌تر است؛ این میزان در کشور ما چند درصد بوده و کدام یک از بانک‌ها، موسسات مالی یا شرکت‌های تامین سرمایه در این زمینه موفق‌تر بوده‌اند؟

 همچنان که پیش‌تر هم گفته شد سهم تامین مالی بانک‌ها در کشور بالاست و به عددی بالغ بر 90 درصد می‌رسد؛ اما سهم اوراق بدهی که شامل اوراق مرابحه، مشارکت، مضاربه و... می‌شود فقط 10 درصد تامین مالی بخش‌های مختلف پروژه‌های دولتی و خصوصی را به خود اختصاص می‌دهد. البته این عدد را با تولید ناخالص داخلی کشورها می‌سنجند که در این زمینه ژاپن 3 برابر، آمریکا 2 برابر، استرالیا 5/1 برابر، مالزی 5 /1 برابر و چین 70 درصد تامین مالی پروژه‌های خود را از طریق این اوراق تامین می‌کنند. همان‌طور که گفته شد تامین مالی در کشورهای پیشرفته‌ای چون ژاپن بسیار چشم‌گیر است که می‌تواند برای کشور ما الگویی باشد تا نقدینگی سرگردان مردم برای پروژه‌های دولتی و خصوصی جذب شود. درحال حاضر نیز فرابورس و شرکت‌های تامین سرمایه و مشاوره با تمهیدات بیش‌تر مردم را با بازار بدهی آشنا می‌کنند.

آیا کاهش نرخ سود بانکی و نوسانات بازار سرمایه می‌تواند علامت خوبی برای خرید اوراق بدهی باشد یا خیر؟ چه دلایل دیگری لازم است تا مردم به این بنگاه‌ها جذب شوند؟

 بازار بدهی در کشور در حال حاضر یک نکته جذاب دارد و آن اینکه ابزارهای بازار سرمایه متنوع است و طیف مختلفی از اوراق با درجات متفاوت از ریسک که از سوی دولت برای بازپرداخت آن ضمانت‌هایی داده می‌شود وجود دارد. جای نگرانی برای سرمایه‌گذاری در این بازار نیست و در حال حاضر نیز شرکت‌های خصوصی با ضامن بانکی این اوراق را منتشر می‌کنند زیرا هنوز در کشور بحث رتبه‌بندی شرکت‌ها را به طور کامل اجرا نکرده‌ایم. همچنین نگرانی در مورد بازپرداخت و ریسک نکول وجود ندارد زیرا ضمانت‌های دولتی و بخش خصوصی سبب شده ریسک‌ها در این بازار به طور محسوسی کاهش یابد.

از سوی دیگر محل خرج منابع و پول آن برای بازپرداخت بدهی دولت مشخص است. صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله یا همان ETF نیز در بورس و هم‌چنین خارج از بورس و یا دفاتر شرکت‌های سرمایه‌گذاری، قابل معامله است که البته این معاملات با نظارت فرابورس صورت می‌گیرد.

در مورد بخش دوم سوال شما باید گفت که بازار بدهی مخاطبان خاص خود را دارد و در مورد بازارهای دیگر مالی نیز همین به صورت است. البته نرخ سود اوراق بدهی و بهره بانکی نیز در جذب مشتریان اثرگذار است. در بازار سرمایه مردم، نهادهای حقوقی و شرکت‌ها حضور دارند و با توجه به این گستردگی مخاطبان، زمان پرداخت سود سخت‌گیرانه‌تر است. به طور مثال در مورد اوراق مشارکت، ابتدا حسابرس امین صورت‌حساب‌ها را تایید و سپس سود آن پرداخت می‌شود که این کار هر شش ماه یک بار صورت می‌گیرد.

کدام‌یک از وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌های زیرمجموعه آنان توانسته‌اند از ظرفیت اوراق بدهی برای تامین مالی بلندمدت و کوتاه‌مدت خود بهره ببرند؟ توصیه شما به سایر وزارت خانه‌ها برای استفاده از ظرفیت این بازار چیست؟

دولت‌ها در همه جای دنیا به نیابت از وزارت‌خانه‌ها اوراق را منتشر می‌کنند. به طور تخصصی وظیفه انتشار، بازپرداخت و پیگیری بازپرداخت را مرکز مدیریت بدهی‌ها و دارایی‌ها بر عهده دارد که 3 سال پیش با محوریت وزارت اقتصاد تاسیس شد و زیرمجموعه خزانه‌داری کل قرار دارد. هر وزارت خانه با توجه به نیاز خود درخواستش را به این مرکز اعلام نموده، سپس بررسی شده و بعد دستور انتشار صادر می‌شود. سازمان‌ برنامه و بودجه در زمان بودجه‌بندی در بندها و تبصره‌هایی، میزان تامین مالی خود از طریق ابزار صکوک را مشخص می‌کند. هم‌چنین شهرداری‌ها برای تامین منابع مالی خود در قانون بودجه احکام جداگانه‌ای دارند مثلا برای تامین مالی قطار شهری از ابزار بدهی استفاده می‌کنند. شرکت‌های دولتی مانند شرکت ملی نفت نیز در مواقعی مطابق بندهای بودجه با تضمین خودشان اوراق بدهی منتشر می‌کنند و همان‌طور که گفته شد با راه‌اندازی مرکز بدهی‌های وزارت اقتصاد، طی کردن این مسیر کوتاه شده است.

برنامه فرابورس برای آشنایی بیش‌تر وزارت خانه‌ها و سازمان‌های با اوراق بدهی چیست؟

در یک برنامه زمان‌بندی‌شده برای اسناد خزانه و سایر اوراق منتشرشده در فرابورس ایران برنامه مفصلی برای تمام دستگاه‌ها ترتیب داده شد تا با این اسناد به طور کامل آشنا شوند و در این راستا آموزش‌هایی به طور رایگان صورت گرفت. در حال حاضر نیز اکثر پیمانکاران در بخش‌های دولتی و خصوصی با بازار بدهی و این اسناد آشنایی کامل دارند. هم‌چنین مرکز بدهی‌های وزارت اقتصاد در راستای همکاری، آمادگی هرگونه آموزشی را در این خصوص به شرکت‌ها، پیمانکاران و سایر بخش‌های دولتی و خصوصی دارد.

کدام کشورهای جهان در حال حاضر توانسته‌اند درزمینه استفاده از اوراق بدهی برای پروژه‌های عمرانی خود موفق‌تر عمل کنند و دلیل این امر چیست؟

آمارهای فدراسیون جهانی بورس‌ها نشان می‌دهد کشورهای ژاپن، آمریکا، چین و... ظرفیت‌های خوبی را برای بخش اوراق بدهی ایجاد کرده‌اند و توانسته‌اند در این زمینه موفق عمل کنند. با توجه این‌که در کشور بحث اقتصاد مقاومتی به صورت پررنگی مطرح است می‌توانیم از طریق جذب منابع مردمی به گسترش این بازار کمک کرده و زمینه خوبی را هم برای فرهنگ‌سازی ایجاد کنیم. از نظر من بازار بدهی برای پیشبرد اهداف اقتصاد مسیر روشنی را ترسیم می‌کند و می‌تواند برای پیشبرد اهداف اقتصاد مقاومتی نقش موثری داشته باشد.

مدیرعامل سمات با بیان اینکه یکی از ماموریت های ویژه بازار سرمایه تسریع تامین مالی بنگاه های بزرگ اقتصادی است، افزود: در این زمینه کارگروه ویژه ای برای رفع موانع انتشار صکوک تشکیل شده است به طوری که انتشار این اوراق در سال 95 با رشدی 14 برابری به رقم 83 هزار و 662 میلیارد ریال رسید.

مدیر عامل شرکت سپرده گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه (سمات) گفت: با انتشار 435 میلیارد تومان اوراق اجاره، مبلغ کل اوراق صکوک منتشر شده در بازار سرمایه از مرز 12 هزار میلیارد تومان گذشت.

به گزارش روابط عمومی شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه، محمد رضا محسنی افزود: از ابتدای امسال، شرکت سایپا 350 میلیارد تومان و شرکت بازرگانی سایپا یدک 85 میلیارد تومان اوراق اجاره در بازار منتشر کرده اند تا رقم کل انتشار صکوک در بازار سرمایه به بیش از 12 هزار میلیارد تومان برسد.

وی با بیان اینکه شرکت حمل و نقل ریلی در آینده ای نزدیک مبلغ 76 میلیارد تومان صکوک استصناع در بازار سرمایه منتشر خواهد کرد، گفت : این شرکت برای خرید 300 دستگاه واگن باری این اوراق را منتشر خواهد کرد.

محسنی مدت زمان عمر اوراق استصناع شرکت حمل و نقل ریلی را 4 سال و سود سالانه  آن را بالغ بر 16 درصد اعلام کرد که هر سه ماه یک بار به سرمایه گذاران پرداخت خواهد شد.

مدیرعامل سمات با بیان اینکه یکی از ماموریت های ویژه بازار سرمایه تسریع تامین مالی بنگاه های بزرگ اقتصادی است، افزود: در این زمینه کارگروه ویژه ای برای رفع موانع انتشار صکوک تشکیل شده است به طوری که انتشار این اوراق در سال 95 با رشدی 14 برابری به رقم 83 هزار و 662 میلیارد ریال رسید.

وی به تغییرات در مدیریت شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه اشاره و اظهار امیدواری کرد تا روند انتشار صکوک در این بازار همچنان افزایش یابد.

شرکت های سیمان شرق، جوپار، رایتل، ماهان، فولاد مبارکه اصفهان، بانک مسکن، لوتوس پارسیان، شرکت مادر تخصصی بازرگانی، سایپا و بناگستر کرانه، سازمان برنامه و بودجه و وزارتخانه های امور اقتصادی و دارایی، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و علوم در سال 95 انواع صکوک را در بازار سرمایه منتشر کردند.

با توجه به عدم وجود شناخت کافی نسبت به ابزارهای تامین مالی اسلامی (صکوک) نیاز به فرهنگ‌سازی و آموزش در این حوزه داریم.

به گزارش روابط عمومی شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه، غلامرضا ابوترابی، طی جلسه‌ای با حضور معاونین و کارکنان این شرکت بر لزوم فرهنگ‌سازی و آموزش در حوزه صکوک تاکید نمود و افزود: بسیاری از شرکت‌‌های بزرگ آشنایی کافی با ابزارهای تامین مالی اسلامی، ارکان و فرآیند انتشار صکوک ندارند؛ از اینرو شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه، با توجه به پتانسیل‌های موجود خود می‌تواند نقش بسزایی را در این حوزه ایفا نماید.

مدیرعامل شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه در ادامه اظهار داشت: کاهش هزینه‌ها و زمان تامین مالی از طریق صکوک دو چالش مهم پیش روی انتشار این اوراق می‌باشند که رسیدگی به آن‌ها در اولویت برنامه‌های شرکت قرار دارد.

کارشناس مرکز پژوهش سازمان بورس با تشریح وضعیت انتشار صکوک در ایران گفت: ظرفیت صکوک برای اکثر شرکتهای داخلی ناشناخته است و با موسسه های مشاوره بین المللی رایزنی شده است تا در مالزی و لوکزامبورگ صکوک منتشر کنیم.

به گزارش روابط عمومی شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه به نقل از تسنیم، اکنون مسئله تامین مالی یک چالش بزرگ برای بنگاه های تولیدی محسوب می شود. با توجه به رکود بازار، بازپرداخت تسهیلات بانکی برای تولیدکنندگان با دشواری همراه است. در این میان تعدادی ابزارهای های تامین مالی پرسود و بی خطر برای شرکتها وجود دارد که متاسفانه ناشناخته مانده است. اوراق بهادار اسلامی(صکوک) به عنوان یک ابزار مالی- اسلامی پرسود یکی از این ابزارها است. مجید پیره کارشناس مسئول مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی سازمان بورس و اوراق بهادار در این باره اینطور گفتند:

درباره جایگاه و تاریخچه اوراق بهادار اسلامی(صکوک) در ایران توضیح دهید؟

صکوک تقریبا سه دهه است که به صورت جدی و رسمی وارد ادبیات جهان اسلام شده و خود صکوک اوراق بهاداری است که مبتنی بر شریعت می‌باشد و این اوراق بهادار امکان سرمایه‌گذاری براساس شریعت اسلام را فراهم کرده است.

در ایران تجربه خوبی از انتشار صکوک داریم و اوراق مشارکت ما به عنوان قدیمی‌ترین نوع صکوک در ایران منتشر شده است. اولین اوراق مشارکت در سال 1373 توسط شهرداری تهران برای تامین مالی پروژه نواب منتشر شد و در سال 1389 دومین نوع صکوک به نام اوراق اجاره مطرح شد و در سال 1391 هم سومین نوع صکوک که مرابحه نامیده می‌شود نیز مطرح شد و این پروسه همچنان در حال گسترش است.

"صکوک" نامی بین المللی برای این اوراق است؟

صکوک در بازارهای مالی اسلامی دنیا با همین نام شناخته می شود ولی در ایران چون اوراق مشارکت سابقه انتشار خوبی داشت و به نام اوراق مطرح شده بود نهاد ناظر بورس تصمیم گرفت به جای کلمه صکوک از اوراق استفاده کند. بنابراین در ایران اوراق اجاره و مرابحه و... منتشر می‌شود.

انواع صکوک در مقایسه با بازار سهام در بورس چه تفاوتهایی با یکدیگر دارد؟

برخی از انواع صکوک مثل صکوک اجاره درآمدی با نرخ ثابت دارد ولی در بازار سرمایه سهام، ابزاری با سود انتظاری و غیرثابت هستند و ابزاری است که دارای نرخ بازده انتظاری و مناسب سرمایه گذاران ریسک‌پذیر می‌باشد. به همین ترتیب برخی از انواع صکوک ریسک دارند مثل اوراق مشارکت، اوراق مضاربه و... و بعضی از انواع صکوک مثل مرابحه و اجاره در مقایسه با آنها برخی از ریسک ها را ندارند و این فقدان ریسک نیز براساس موازین شرعی است.

چگونه ریسک صکوک اینچنین کاهش پیدا کرده و اوراقی مطمئن برای سهامداران شده است؟

اینکه ما می‌گوییم ریسک ندارد بدین معنا نیست که کاملا بدون ریسک است بلکه منظور آن است که نسبت به سایر اوراق ریسک کمتری دارد. در اوراقی مثل اجاره ریسک فی‌الواقع وجود دارد ولی نهاد ناظر بازار سرمایه به وسیله سازوکارهایی مثل ضمانت، بخش مهمی از ریسک را برای سرمایه‌گذار از بین برده است و در واقع ریسک به ضامن‌ها و سایر نهادها انتقال داده شده است.

آیا صکوک بر اساس موازین شرعی و مدلهای معاملاتی اسلامی است؟

بله؛ متولی حوزه مسائل شرعی در بازار سرمایه، نهادی به نام کمیته فقهی سازمان بورس است و مباحث مربوط به صکوک به تایید کمیته فقهی رسیده است. طبق قانون و به طور پیش‌فرض بورس و سایر نهادهای مالی ما باید مطابق با شریعت باشد و به همین خاطر اگر اوراقی به نام صکوک منتشر شده است ملاحظات شرعی در خصوص آنها بررسی شده است.

* صکوک در مالزی، اندونزی، انگلیس، ترکیه، امارات، قطر، آمریکا و... منتشر می شود.

صکوک در جهان در چه کشورهایی منتشر می شود؟ و چه کشوری در این حوزه حرف اول را می زند؟

نظام مالی در بسیاری از کشورهای دنیا که اسلامی و غیراسلامی‌ می باشد و از آنجا که مسلمانها به دنبال یافتن حوزه سرمایه‌گذاری براساس شریعت هستند بنابراین صکوک در کشورهایی مانند مالزی، اندونزی، انگلیس، ترکیه، امارات، قطر، آمریکا و... در میان مسلمانهای این کشورها بسیار شناخته شده می‌باشد.

در حال حاضر قویترین کشور دنیا در حوزه صکوک مالزی است با انتشار حجم حدود 140 میلیارد دلار در سال، بالاترین رتبه صکوک را به خود اختصاص داده است. عربستان، امارات و ایران در رتبه‌های بعدی جای گرفته‌اند. اما مالزی با فاصله چشمگیری با دیگر کشورها قرار دارد و بعید است ظرف سه تا چهار سال آینده کشوری بتواند جای او را بگیرد.

مالزی چگونه از طریق صکوک به درآمد و توسعه بالایی دست یافته است؟

نکته جالب آن است که حجم زیادی از انتشار صکوک در مالزی توسط شرکتهای خارجی انجام می‌شود یعنی خیلی از صکوک متعلق به شرکتهای مالزی نیست بلکه مثلا شرکتی در دبی صکوک خود را در مالزی منتشر می‌کند و تامین مالی خود را از طریق انتشار صکوک در مالزی انجام می‌دهد و علت این امر هم فرآیند آسان و بوروکراسی و هزینه کم در انتشار صکوک در کشور مالزی است و نیز ارز قوی و خوب مالزی (رینگیت) نیز در این قضیه مزید علت شده است.

چرا شرکتهای ایرانی از بازار صکوک مالزی برای تامین مالی خود استفاده نمی کنند؟

متاسفانه ایران رابطه کمی با بازار مالی اسلامی مالزی دارد. بحث تحریمها در این قضیه موثر بوده است و به تبع آن انتقال پول در سالهای گذشته با مشکل مواجه بوده ولی الان این مشکل تا حدودی برطرف شده است. مشکلی که تا الان وجود دارد آن است که عمده شرکتهای ایرانی اطلاع لازم در رابطه با تأمین مالی از محل انتشار صکوک در بازارهای بین المللی را ندارند.

* متاسفانه ظرفیت صکوک برای اکثر شرکتهای داخلی ناشناخته است

* با موسسه های مشاوره بین المللی رایزنی کرده ایم تا در مالزی و لوکزامبورگ صکوک منتشر کنیم

چرا شرکتها از ظرفیت تامین مالی از طریق بازار صکوک مالزی ناآگاه اند؟ برای رفع این موانع تدبیری شده است؟

درست است که ارزآوری می‌تواند داشته باشد ولی ارزبری هم تا حدودی دارد. انتشار در مالزی چون براساس ریال ایران نمی‌تواند باشد بنابراین این انتشار باید براساس دلار یا یورو یا رینگیت صورت بگیرد. بازار مالزی برای استفاده از شرکتهای ایرانی مناسب است ولی متاسفانه این امر برای اکثر شرکتهای ما ناشناخته است. اخیرا مذاکراتی با موسسه‌های مشاوره بین‌المللی انجام شده که وظیفه آنها تسهیل فرآیند انتشار صکوک در مالزی و لوکزامبورگ است. البته موانعی هم در اجرا به دلیل عدم تجربه کافی وجود دارد که بنده نسبت به رفع آنها امیدوار هستم.

لوکزامبورگ یک کشور اروپایی است. چرا اوراق بهادار اسلامی و صکوک منتشر می کند؟

قابل ذکر است در حوزه اروپا نیز لوکزامبورک بازار قوی صکوک را در اختیار دارد. لوکزامبورک یک بازار جداگانه‌ای تحت عنوان بازار مالی - اسلامی (صکوک) ایجاد کرده که هم برای مسلمانان و هم غیرمسلمانان قابلیت خرید و فروش در آن مهیا است. ولی طبیعتا مسلمانها در ابزار غیراسلامی سرمایه‌گذاری نمی‌کنند چون در بسیاری از آنها ربا وجود دارد. بنابر این در حوزه اروپا از فقهای شریعت استفاده کرده‌اند تا بتوانند بازار مالی اسلامی قدرتمندی را در کشورهای خود راه بیندازند.

* انگلیس برنامه بلندمدت دارد که بازار مالی - اسلامی جهان را به درون خود منتقل کند

در مورد نفوذ گسترده اوراق بهادار اسلامی در بازار اروپا و آمریکا بیشتر توضیح دهید؟

انگلیس نیز برنامه بلندمدت دارد که بازار مالی اسلامی جهان را به درون خود منتقل کند. یعنی وضعیت را به گونه‌ای کند که مسلمانها برای سرمایه‌گذاری در صکوک از بازار لندن اقدام به خرید و سرمایه‌گذاری در صکوک بکنند.

آیا نرخ سود بانکی در رقابت با صکوک است و جلوی رشد آن را گرفته است؟

نرخ سودهای مختلف در بازارهای مالی مثل سپرده بانکی، اوراق مشارکت، نرخ اجاره‌بها، نرخ طلا و ارز و نرخ تسهیلات بانکی در رقابت با صکوک قرار دارند و بر یکدیگر تاثیر می‌گذارند. وقتی در شبکه بانکی نرخ سود سپرده ها در بانک پایین بیاید به طبع آن نرخ سود اوراق مشارکت نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرد.

درباره تفاوت های اوراق مشارکت و صکوک بیشتر توضیح دهید؟

اوراق مشارکت یک نوع صکوک است که براساس عقود مشارکتی تدوین شده است ولی صکوک انواع مختلفی از عقود مانند اجاره، مرابحه و مضاربه و... را شامل می‌شود که تفاوتهایی با یکدیگر دارند. مثل آنکه اوراق مشارکت نرخ سود متغیر دارد ولی در طرف مقابل برخی از صکوک مثل اجاره و مرابحه نرخ سود ثابت دارند.

اوراق مشارکت یک نوع صکوک است ولی اوراق مشارکتی که براساس عقد مشارکت است و با صکوک مضاربه که براساس عقد مضاربه است متفاوت است. البته مضاربه یکی از انواع عقود مشارکتی است اما نوع قراردادها در این صکوک با هم متفاوت است و در نتیجه طراحی آنها متفاوت از یکدیگر خواهد بود.

احکام شرعی هر یک با یکدیگر متفاوتند و در واقع این صکوک مشکل شرعی ندارند مثلا در صکوک اجاره سرمایه‌گذار صاحب قسمتی از دارایی می‌شود ولی در اوراق مشارکت سرمایه‌گذار با سایرین در دارایی موضوع اوراق شریک می‌شود.

* در اوراق مشارکت چیزی به نام سود ثابت نباید وجود داشته باشد

متاسفانه گاهی شاهد آن هستیم که در اوراق مشارکت بر خلاف موازین شرعی سود ثابت پرداخت می شود؟

در اوراق مشارکت چیزی به نام سود ثابت نباید وجود داشته باشد اما عملاً اگر سود ثابت پرداخت شده متاسفانه انحراف از قانون صورت گرفته است و نمی‌بایست به این شکل باشد. ولی در خیلی از موارد نرخ واقعی مشارکت همان بوده است که در ابتدا به هنگام خرید به مشتری گفته شده است. نهاد ناظر باید نظارت کامل داشته باشد که سود واقعی مدنظر گرفته و پرداخت شود و در همه موارد نمی‌توان گفت که انحراف در تعیین سود اوراق مشارکت وجود داشته است.

آیا امکان رخ دادن سفته بازی در صکوک وجود دارد؟

در خصوص سفته‌بازی در بورس، بهتر است از تعبیر دیگری تحت عنوان بورس‌بازی استفاده کنیم و این بورس‌بازی می‌تواند دو بُعد منفی و مثبت در بازار سرمایه ایفا کند. بُعد منفی آن است که بخشی از سرمایه‌گذاران با یکدیگر تبانی کنند که خرید و فروش صوری و غیرواقعی انجام بشود تا قیمت آن سهم بالا و پایین بشود که این کاملا مخرب است و سازمان بورس موظف است که از آن جلوگیری کند.

اما بُعد مثبت آن ورود نقدینگی به بازار بورس به منظور افزایش نقد شوندگی محصولات است. نقد شوندگی بسیار مهم است زیرا سرمایه‌گذاری که در بورس ابزاری را می‌خرد اگر نقدشوندگی نداشته باشد در واقع نمی‌تواند دوباره پولش را پس بگیرد. بنابراین بُعد مثبت سفته‌بازی و بورس‌بازی می‌تواند در اینجا کمک کند و با ایجاد نقدشوندگی اطمینان خاطر را برای سرمایه‌گذار به وجود بیاورد.

بنابراین سرمایه گذار در بازار سرمایه می‌تواند براساس مبانی شرعی سهم یا صکوک خود را قبل از سررسید به شخص ثالثی واگذار کند و این نوع قابلیت نقدشوندگی مزیت محسوب می‌شود. زیرا نقدشوندگی را برای سرمایه‌گذار در پی دارد.

برای اینکه صکوک به عنوان یک ابزار مالی- اسلامی پرسود بیشتر در ادبیات مالی کشورمان جای بگیرد باید چه کار کرد؟

در حال حاضر بازار صکوک در ایران مسیر طولانی را تا رسیدن به نقطه مطلوب پیش رو دارد. البته اقدامات بسیار خوب و قابل توجهی انجام شده است. در این حوزه یکی از نقاط اصلی، فراهم آوردن تنوع لازم و کافی و تعمیق بازار صکوک ایران است که این مسأله نیازمند ارائه آموزش و فرهنگسازی برای شرکتهای مختلف است.

طبق جدیدترین گزارش صکوک منتشره توسط IIFM (جولای 2017)، حجم کل صکوک منتشره در سال 2016 برابر است با 88 میلیارد دلار که نسبت به 61 میلیارد دلار سال 2015 رشد 44 درصدی داشته‌است.

 بر اساس این گزارش شاهد رشد انتشار صکوک بلند مدت دولتی و همچنین ورود کشورهایی مانند اردن و توگو به این بازار می‌باشیم. از طرف دیگر با ورود کشورهایی از شرق دور، شورای همکاری خلیج فارس، آفریقا، آسیا(پاکستان، بنگلادش)، شرکت مدیریت نقدینگی اسلامی بین‌المللی(IILM)، بانک مشارکت کویت ترک و غیره انتشار صکوک کوتاه مدت (یک سال به پایین) جهت پاسخگویی به نیازهای نقدینگی کوتاه مدت موسسات مالی اسلامی افزایش یافت.

بعلاوه، در سال 2016 انتشارهای استثنائی صورت گرفت؛ نظیر: انتشار اولین صکوک قابل تبدیل توسط خزانه ملی مالزی به ارزش 398.8 میلیون دلار، صکوک 955 میلیون دلاری شرکت برق نیلوم جیلوم در پاکستان با ضمانت دولت و انتشار بزرگترین صکوک اندونزی به ارزش 2.37 میلیارد دلار.

لازم به ذکر است که در سال‌های اخیر صکوک پاسخگوی نیازهای گوناگونی در حوزه تامین مالی بوده است از جمله: افزایش سرمایه‌ بانک‌ها، مدیریت پول یا بودجه، تامین مالی پروژه‌ها، تامین مالی هواپیمایی‌ها و غیره.

دانلود فایل گزارش صکوک جهانی 2017

آخرین گزارش IIFM از صکوک منتشره در جهان تا انتهای 2016

حجم کل صکوک منتشره در سال 2016 نسبت به سال 2015 رشد 44 درصدی داشته‌است.

به گزارش شرکت مدیریت دارایی مرکزی بازار سرمایه، طبق جدیدترین گزارش صکوک منتشره توسط IIFM (جولای 2017)، حجم کل صکوک منتشره در سال 2016 برابر است با 88 میلیارد دلار که نسبت به 61 میلیارد دلار سال 2015 رشد 44 درصدی داشته‌است.

 بر اساس این گزارش شاهد رشد انتشار صکوک بلند مدت دولتی و همچنین ورود کشورهایی مانند اردن و توگو به این بازار می‌باشیم. از طرف دیگر با ورود کشورهایی از شرق دور، شورای همکاری خلیج فارس، آفریقا، آسیا(پاکستان، بنگلادش)، شرکت مدیریت نقدینگی اسلامی بین‌المللی(IILM)، بانک مشارکت کویت ترک و غیره انتشار صکوک کوتاه مدت (یک سال به پایین) جهت پاسخگویی به نیازهای نقدینگی کوتاه مدت موسسات مالی اسلامی افزایش یافت.

بعلاوه، در سال 2016 انتشارهای استثنائی صورت گرفت؛ نظیر: انتشار اولین صکوک قابل تبدیل توسط خزانه ملی مالزی به ارزش 398.8 میلیون دلار، صکوک 955 میلیون دلاری شرکت برق نیلوم جیلوم در پاکستان با ضمانت دولت و انتشار بزرگترین صکوک اندونزی به ارزش 2.37 میلیارد دلار.

لازم به ذکر است که در سال‌های اخیر صکوک پاسخگوی نیازهای گوناگونی در حوزه تامین مالی بوده است از جمله: افزایش سرمایه‌ بانک‌ها، مدیریت پول یا بودجه، تامین مالی پروژه‌ها، تامین مالی هواپیمایی‌ها و غیره.

حجم کل صکوک منتشره در جهان

طبق آمار، 88.3 میلیارد دلار صکوک در سال 2016 منتشر شد که در مقایسه با 60.7 میلیارد دلار صکوک منتشره سال 2015 رشد 44 درصدی داشته است. از دلایل رشد حجم انتشار صکوک در سال 2016 می‌توان به انتشارهای مداوم توسط کشورهایی از آسیا، شورای همکاری خلیج فارس، آفریقا، ... و مالزی در صدر آن‌ها و همچنین حضور پر رنگ ترکیه و اندونزی اشاره کرد. 

بر اساس این گزارش در میان انواع گوناگون صکوک در سال 2016 از دو نوع مرابحه و وکالت استقبال بیشتری بعمل آمد بطوریکه انتشار صکوک وکالت در سطح بین‌الملل نسبت به سال 2015 رشد 77 درصدی داشته است. ساختار صکوک وکالت عموما شامل اجاره و مرابحه می‌شود و مانند ساختار ترکیبی است.