طبقهبندی اوراق بهادار مالی اسلامی (صکوک)
ابزارهای غیرانتفاعی ( Non profitable instruments ) :
1. اوراق قرضالحسنه |
Non-interest bearing Sukuk |
2.اوراق وقف |
Endowment Sukuk |
ابزارهای انتفاعی ( Profitable instruments ) :
1. ابزارهای انتفاعی با بازدهی معین ( Profitable instruments with specified rate of return ) :
1. |
اوراق مرابحه |
Murabaha Sukuk |
2. |
اوراق اجاره |
Ijarah Sukuk |
3. |
اوراق منفعت |
Usufructs Sukuk |
4. |
اوراق استصناع |
Istisna Sukuk |
5. |
اوراق جعاله |
Reward Contract Sukuk |
6. |
اوراق سلف |
Salam Sukuk |
2. ابزارهای انتفاعی با بازدهی انتظاری ( Profitable instruments with expected rate of return ) :
1. |
اوراق مشارکت |
partnership Sukuk |
2. |
اوراق مضاربه |
Sleeping partnership Sukuk |
3. |
اوراق مزارعه |
farm-letting Sukuk |
4. |
مساقات |
Share-crop system Sukuk |
5. |
اوراق وکالت |
Power of attorney Sukuk |
6. |
صکوک بانکی |
تعریف مرابحه
قرارداد فروشی است که به موجب آن فروشنده، قیمت تمام شدة کالا، اعمّ از قیمت خرید و هزینه های حمل و نگهداری و سایر هزینه های مربوطه را به اطلاع مشتری میرساند، سپس با افزودن مبلغ یا درصدی به عنوان سود، به وی میفروشد.
تعریف اوراق مرابحه (صکوک مرابحه)
- اوراق مرابحه: اوراق بهاداری هستند که دارندگان آنها به صورت مشاع مالک دارایی مالی (دین) هستند که بر اساس قرارداد مرابحه حاصل شده است.
- این اوراق بازدهی ثابت داشته و قابل فروش در بازار ثانوی میباشند.
»تا کنون (شهریور 95) پنج مورد اوراق مرابحه برای تامین مالی شرکتهایی نظیر: فولاد مبارکه اصفهان، مگاموتور، گلوکوزان، بوتان و سیمان شرق جمعا به مبلغ 257 میلیارد تومان در بازار سرمایه منتشره شدهاست که اطلاعات کامل و بیانیه ثبت هر یک از این اوراق در بخش صکوک منتشره قابل مشاهده میباشد.«
ارکان اوراق مرابحه
- بانی(Originator): شخص حقوقی است که انتشار اوراق بهادار به منظور تأمین مالی وی صورت میگیرد.
- نهاد واسط (ناشر)(SPV): شخص حقوقی است که با هدف نقل و انتقال دارایی به وکالت از دارندگان اوراق مرابحه، و انتشار آن تشکیل میشود.
- سرمایهگذاران(Investors) :اشخاص حقوقی یا حقیقی، که اوراق بهادار را خریداری و مالک مشاع دارایی میباشند و از این طریق بانی را تأمین مالی مینمایند.
- امین (شرکت مدیریت دارایی مرکزی)(Trustee): شخص حقوقی است که به نمایندگی از سرمایهگذاران و به منظور حفظ منافع آنان در چارچوب ضوابط، مسئولیت نظارت بر کل فرآیند عملیاتی اوراق مرابحه را بر عهده دارد.
- شرکت تامین سرمایه (The Investment Co) : شرکتی است که به عنوان واسطه بین ناشر و سرمایهگذاران فعالیت مینماید.
- عامل(The Agent): بانک یا مؤسسة مالی و اعتباری است که از طرف ناشر نسبت به دریافت وجوه از سرمایهگذاران و پرداخت اصل و سود اوراق در سررسیدهای معین طبق قرارداد عاملیت مبادرت میورزد.
- ضامن(The Guarantor): شخص حقوقی است که بازپرداخت اصل و سود متعلق به اوراق را در سررسیدهای مقرر تعهد و تضمین مینماید.
- حسابرس(Auditor): حسابرس معتمد سازمان است که زیر نظر امین کار میکند.
- بازارگردان(Market maker): کارگزار معاملهگر یا شرکت تأمین سرمایهای است که با اخذ مجوز لازم با تعهد به افزایش نقدشوندگی و تنظیم عرضه و تقاضای اوراق و تحدید نوسان قیمت آن، به دادوستد آن اوراق میپردازد.
- ناظر(Inspector): سازمان بورس و اوراق بهادار است که صدور اوراق به صورت عمومی منوط به اخذ مجوز از آن میباشد.
انواع اوراق مرابحه (صکوک مرابحه)
اوراق مرابحه؛ تامین مالی |
Financing Murabaha Sukuk |
اوراق مرابحه؛ تامین نقدینگی |
Liquidity Murabaha Sukuk |
اوراق مرابحه؛ رهنی |
Mortgage Murabaha Sukuk |
اوراق مرابحه؛ شرکتهای تجاری |
Trading Co. Murabaha Sukuk |
اوراق مرابحه تامین مالی
- در این نوع از اوراق مرابحه، بانی با ارائه طرح توجیهی از طریق شرکت مدیریت دارایی مرکزی اقدام به انتخاب نهاد واسط (SPV) میکند نهاد واسط با انتشار اوراق مرابحه و جمعآوری پول از سرمایهگذاران، به وکالت از طرف آنان دارایی مورد نیاز بانی را از فروشنده به صورت نقد خریداری میکند، سپس به صورت بیع مرابحه نسیه با قیمت بالاتر به بانی میفروشد.
- اصل سرمایه و سود این اوراق در سررسیدهای مشخص به صورت قیمت نسیه کالا، توسط بانی تعهد شده، از طریق شرکت تأمین سرمایه به دارندگان اوراق پرداخت میشود.
- دارندگان اوراق میتوانند تا سررسید منتظر بمانند و از سود مرابحه استفاده کنند و یا قبل از سررسید اوراق خود را در بازار ثانوی به فروش برسانند.
مدل عملیاتی اوراق مرابحه تامین مالی
اوراق مرابحه تأمین مالی از دیدگاه فقهی
- بازار اولیه و ثانویه این اوراق ترکیبی از قراردادهای وکالت، بیع نقد، بیع مرابحه نسیه و بیع دین (تنزیل) است به این صورت که ناشر، بعد از جمعآوری وجوه، کالای مورد نیاز بانی را به وکالت از طرف سرمایهگذاران (دارندگان اوراق) به صورت نقد میخرد سپس آن را به صورت مرابحه نسیه به بانی میفروشد.
- دارندگان اوراق مالکان مشاع دیون حاصل از بیع نسیه به بانی هستند میتوانند آن دیون را در بازار ثانویه بفروشند (تنزیل کنند).
- از جهت فقهی قراردادهای وکالت، بیع نقد و بیع مرابحه نسیه هیچ مشکلی ندارند، اما قرارداد فروش اوراق در بازار ثانوی (تنزیل) محل اختلاف است و به نظر مشهور فقهای شیعه، شافعیه و مالکیه صحیح و به نظر فقهای حنفی و حنبلی اشکال دارد.
- در این نوع از اوراقمرابحه، بانی با ارائه طرح از طریق شرکت مدیریت دارایی مرکزی اقدام به انتخاب نهاد واسط (SPV) میکند نهاد واسط با انتشار اوراق مرابحه و جمعآوری پول از سرمایهگذاران، به وکالت از طرف آنان یکی از داراییهای فیزیکی بانی را به صورت نقد خریداری میکند، سپس به صورت بیع مرابحه نسیه با قیمت بالاتر به بانی می فروشد.
- اصل سرمایه و سود این اوراق در سررسیدهای مشخص به صورت قیمت نسیه کالا، توسط بانی تعهد شده، از طریق شرکت تأمین سرمایه به دارندگان اوراق پرداخت میشود.
- دارندگان اوراق میتوانند تا سررسید منتظر بمانند و از سود مرابحه استفاده کنند و یا قبل از سررسید اوراق خود را در بازار ثانوی به فروش برسانند.
مدل عملیاتی اوراق مرابحه تامین نقدینگی
اوراق مرابحه تأمین نقدینگی از دیدگاه فقهی
- بازار اولیه و ثانویه این اوراق ترکیبی از قراردادهای وکالت، بیع نقد، بیع مرابحه نسیه و بیع دین (تنزیل) است به این صورت که ناشر، بعد از جمعآوری وجوه، یکی از داراییهای بانی را به وکالت از طرف سرمایهگذاران (دارندگان اوراق) به صورت نقد میخرد سپس آن را به صورت مرابحه نسیه به خود بانی میفروشد.
- دارندگان اوراق مالکان مشاع دیون حاصل از بیع نسیه به بانی هستند میتوانند آن دیون را در بازار ثانویه بفروشند (تنزیل کنند).
- در این نوع، علاوه بر بحث تنزیل، اصل خرید و فروش نقد و نسیة کالا در بازار اولیه نیز از نظر فقهی تحت عنوان بیعالعینه محل اشکال است و غالب فقهای شیعه و اهل سنت آن را باطل میدانند.
اوراق مرابحه رهنی
- در این نوع از اوراق مرابحه، بانی با ارائه طرح توجیهی از طریق شرکت مدیریت دارایی مرکزی اقدام به انتخاب نهاد واسط (SPV) میکند نهاد واسط با انتشار اوراق مرابحه و جمعآوری پول از سرمایهگذاران، به وکالت از طرف آنان تسهیلات رهنی حاصل از بیع مرابحه (فروش اقساطی) بانی (بانک یا شرکت لیزینگ) به دولت، بنگاهها و خانوارها را به صورت نقد و به قیمتی کمتر از قیمت اسمی، از بانی خریداری میکند.
- بانی متعهد میشود در سررسیدهای مشخص، تسهیلات واگذار شده را از بدهکاران (دولت، بنگاهها و خانوارها) وصول کرده، از طریق شرکت تأمین سرمایه به دارندگان اوراق برساند.
- دارندگان اوراق میتوانند تا سررسید منتظر بمانند و از سود مرابحه استفاده کنند و یا قبل از سررسید اوراق خود را در بازار ثانوی به فروش برسانند.
مدل عملیاتی اوراق مرابحه رهنی
اوراق مرابحه رهنی از دیدگاه فقهی
- بازار اولیه و ثانویه این اوراق ترکیبی از قراردادهای وکالت، خرید و فروش دین (تنزیل) است، به این صورت که ناشر، بعد از جمعآوری وجوه، دیون حاصل از تسهیلات رهنی بانی را به وکالت از طرف سرمایهگذاران (دارندگان اوراق) به صورت نقد میخرد.
- سرمایهگذاران میتوانند اوراق خود را نگهداری کنند کما اینکه میتوانند در بازار ثانوی بفروشند (تنزیل کنند).
- از جهت فقهی قراردادهای خرید و فروش دین (تنزیل) محل اختلاف است و به نظر مشهور فقهای شیعه، شافعیه و مالکیه صحیح و به نظر سایر فقهای حنفی و حنبلی اشکال دارد.
اوراق مرابحه شرکت های تجاری
- در این نوع اوراق، ناشر (شرکت تجاری)، با انتشار اوراق مرابحه، وجوه سرمایهگذاران را جمعآوری، سپس به وکالت از طرف آنان داراییهای مورد نظر دولت، بنگاهها و خانوارها را به صورت پیوسته از تولیدکنندگان (فروشندگان) به صورت نقد خریداری کرده، با قیمت بالاتر به صورت بیع مرابحه نسیه به دولت، بنگاهها و خانوارها می فروشد.
- ناشر (شرکت تجاری)، در سررسیدهای مشخص قیمت نسیه داراییها را از بدهکاران (دولت، بنگاهها و خانوارها) تحویل گرفته از طریق شرکت تأمین سرمایه به دارندگان اوراق میرساند.
- دارندگان اوراق میتوانند منتظر بمانند و از سود قراردادهای مرابحه ناشر (شرکت تجاری) استفاده کنند و یا اوراق خود را در بازار ثانوی به فروش برسانند.
مدل عملیاتی اوراق مرابحه شرکت های تجاری
اوراق مرابحه شرکتهای تجاری از دیدگاه فقهی
- در این نوع، صاحبان اوراق، وجوه خود را به عنوان وکالت به شرکت تجاری میدهند تا وجوه آنان را به صورت مشاع در خرید و فروش مرابحهای به کار گیرد.
- شرکت تجاری با منابع آنان، کالاهای مورد نیاز دولت، بنگاهها و خانوارها را به صورت نقد خریده و به صورت مرابحه نسیه میفروشد و در سررسیدهای مقرر، مطالبات صاحبان اوراق را وصول کرده، در پایان سال مالی سود حاصله را پس از کسر حقالوکاله بین صاحبان اوراق تقسیم میکند.
- صاحبان اوراق میتوانند سهم خودشان از دارایی شرکت را هر زمان که بخواهند به دیگران بفروشند.
- معاملات این نوع، ترکیبی از قراردادهای وکالت، خرید وکالتی، فروش وکالتی و فروش دارایی در بازار ثانوی است که به اتفاق فقه شیعه و اهل سنت صحیح است.
امکان بازار ثانوی اوراق مرابحه
همه انواع اوراق مرابحه از نوع ابزارهای مالی انتفاعی با سود معین میباشند، بر این اساس میتوانند اهداف و سلیقههای بخش مهمی از صاحبان وجوه مازاد که قصد سرمایه گذاری بدون ریسک دارند را پوشش دهند، در نتیجه قابلیت بالای خرید و فروش در بازار ثانوی را خواهند داشت.
بررسی اقتصادی اوراق مرابحه (معیارهای اقتصاد خرد)
1- همه انواع اوراق مرابحه از نوع اوراق بهادار انتفاعی هستند.
2- نرخ سود همه انواع اوراق حتی نوع چهارم، نرخ معین است.
3- با توجه به بازار ثانوی، همه اوراق درجة نقد شوندگی بالایی دارند.
4- هرچه تنوع اوراق مرابحه بیشتر شود کارایی بالاتری پیدا میکنند.
بررسی اقتصادی اوراق مرابحه (معیارهای اقتصاد کلان)
- این اوراق روی متغیرهای کلان مانند هزینههای مصرفی، هزینههای دولت و سرمایه گذاری تأثیر میگذارد و تأثیر این اوراق روی رشد واقعی اقتصادی قابل مطالعه است.
- در فرض رقابت، نرخ بازدهی اوراق به نرخ بازدهی واقعی نزدیک می شود و این به توزیع عادلانه درآمدها کمک میکند اما در فرض غیر رقابت، انتظار میرود نرخ بازدهی اوراق بیش از ارزش افزوده آنها باشد.
- اوراق مرابحه میتوانند به عنوان ابزار سیاست مالی برای تأمین کسری بودجه دولت و نهادهای دولتی مورد استفاده قرار گیرند و اثر تورمی کمتر از استقراض از بانک مرکزی خواهند داشت.
- در صورت گسترش بازار اوراق مرابحه و تنوع آنها، بانک مرکزی میتواند با خرید و فروش این اوراق در بازار ثانوی، روی حجم نقدینگی جامعه تأثیر گذارد، بنابراین اوراق مرابحه میتوانند ابزاری برای سیاست پولی نیز مطرح شوند.
- اوراق بهادار مرابحه می توانند برای موارد خاص با سررسید های بسیار کوتاه مدت سه ماهه، شش ماهه و نه ماهه طراحی شوند و به جای اسناد خزانه و اوراق قرضه دولتی با سررسید های کوتاه مدت بکار روند.
جمعبندی و پیشنهادات
1- با استفاده از عقود اسلامی میتوان ابزارهای مالی متنوع و متناسب با اهداف و سلیقههای مشتریان مسلمان طراحی کرد.
2- قرارداد مرابحه به طراحان بازارهای مالی امکان طراحی ابزار مالی انتفاعی با سود معین را میدهد و میتواند جایگزین مناسبی برای اوراق قرضه باشد.
3- برای نهادینه شدن ابزارهای مالی اسلامی مانند اوراق مرابحه، لازم است نهادهای مسئول اعم از دولت، بانک مرکزی و مجلس شورای اسلامی زمینههای مناسب را فراهم نمایند.
جهت دانلود کتابچه صکوک شرکت مدیریت دارایی مرکزی اینجا را کلیک نمایید.